Το 16ο τεύχος της σειράς Greek Social Issues είναι αφιερωμένο σε μια σημαντική πλευρά του ζητήματος της «εθνικής ταυτότητας» στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό, επιχειρείται η εμπειρική αποτύπωση της στάσης των Ελλήνων πολιτών, απέναντι στις έννοιες του «πατριωτισμού» και της «εθνικής υπερηφάνειας»(1).
Σε γενικές γραμμές, μπορεί να υποστηριχθεί ότι στη σχετική διεθνή βιβλιογραφία υπάρχει «ευρεία συμφωνία» ως προς τους ορισμούς των παραπάνω εννοιών (Huddy και Khatib 2007, 63). Η δυσκολία, ωστόσο, έγκειται στον τρόπο εμπειρικής μέτρησής τους. Για τη μέτρηση του «πατριωτισμού», που αφορά την παρούσα ανάλυση, χρησιμοποιήθηκαν μεταβλητές (ερωτήσεις) που εστιάζουν στον «συναισθηματικό» και τον «συμβολικό» πατριωτισμό (“emotional” and “symbolic” patriotism)· δηλαδή στο «αίσθημα υπερηφάνειας» (“proud to be…”) που μπορεί να νιώσει ένας πολίτης, τόσο απέναντι στην έννοια της «πατρίδας», όσο και στα σύμβολά της, όπως πχ. απέναντι στη σημαία και τον εθνικό ύμνο.
Το κύριο χαρακτηριστικό αυτών των μεταβλητών είναι ότι αποτυπώνουν τα συναισθήματα των ερωτώμενων, απέναντι στον τόπο καταγωγής, γέννησης ή εγκατάστασής τους και στα συνακόλουθα σύμβολα, χωρίς να υπεισέρχονται συναισθήματα αντιπαλότητας ή επιθετικότητας προς άλλα έθνη, λαούς ή πολιτισμούς, όπως -σε αντιδιαστολή- θα απαιτούσε μια κλίμακα μέτρησης του εθνικισμού(2).
Για την εμπειρική μέτρηση της έννοιας του πατριωτισμού σήμερα στην Ελλάδα, χρησιμοποιήθηκαν πέντε (5) μεταβλητές. Η διατύπωση των αντίστοιχων ερωτήσεων έχει ως ακολούθως:
i. Αίσθημα εθνικής υπερηφάνειας ως Έλληνας/ίδα
«Μιλώντας γενικά, πόσο υπερήφανος/η αισθάνεστε που είστε Έλληνας/ίδα; Πολύ, αρκετά, όχι και τόσο, καθόλου;»
ii. Αίσθημα υπερηφάνειας για την ελληνική σημαία
«Όταν βλέπετε να κυματίζει η ελληνική σημαία, πόσο υπερήφανος/η αισθάνεστε; Πολύ, αρκετά, λίγο, καθόλου;»
iii. Αίσθημα υπερηφάνειας για τον εθνικό ύμνο
«Και όταν ακούτε τον εθνικό ύμνο, πόσο υπερήφανος/η αισθάνεστε; Πολύ, αρκετά, λίγο, καθόλου;»
iv. Αίσθημα αγάπης για την Ελλάδα
«Η φράση ‘αγαπάω την Ελλάδα’, εσάς προσωπικά πόσο σας εκφράζει; Πολύ, αρκετά, λίγο, καθόλου;»
v. Αίσθημα θυμού όταν κατηγορείται η Ελλάδα
«Όταν ακούτε κάποιους να κατηγορούν την Ελλάδα, αυτό σας θυμώνει πολύ, αρκετά, λίγο, καθόλου;»
Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, το «αίσθημα του πατριωτισμού» που καταγράφεται στην ελληνική κοινωνία είναι πολύ ισχυρό (89%), σχεδόν καθολικό (Διάγραμμα Δ.3β). Η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών αισθάνεται «αγάπη για την Ελλάδα» (93%) (Διάγραμμα Δ.2.iv), «υπερηφάνεια που είναι Έλληνες» (82%) (Διάγραμμα Δ.2.i), αλλά και «θυμό όταν ακούν κάποιους να κατηγορούν την Ελλάδα» (80%) (Διάγραμμα Δ.2.v)(3). Περισσότερο ισχυρή, όμως, είναι η ταύτιση του ελληνικού λαού με τα εθνικά σύμβολα της πατρίδας του. Συγκεκριμένα, περισσότεροι από 9 στους 10 Έλληνες να δηλώνουν ότι «νιώθουν υπερήφανοι όταν ακούν τον εθνικό ύμνο» (94%) (Διάγραμμα Δ.2.iii) και «όταν βλέπουν να κυματίζει η ελληνική σημαία» (92%) (Διάγραμμα Δ.2.ii).
Σε γενικές γραμμές, είναι ασφαλές να ειπωθεί ότι το αίσθημα πατριωτισμού είναι γενικευμένο και διάχυτο σε όλες τις κοινωνικές κατηγορίες και τους πολιτικούς χώρους της ελληνικής κοινωνίας (Πίνακες 1 και 2). Ταυτόχρονα, όμως, μπορούν να εντοπιστούν κάποιοι παράγοντες, που φαίνεται να συσχετίζονται περισσότερο με τον πατριωτισμό. Συγκεκριμένα, θετική συσχέτιση παρουσιάζουν:
- Πρώτον, η ηλικία, με το ποσοστό των ερωτώμενων που δηλώνουν «πολύ υπερήφανοι» να αυξάνει μεταξύ των περισσότερο ηλικιωμένων ομάδων του πληθυσμού.
- Δεύτερον, η συχνότητα εκκλησιασμού, με το αντίστοιχο ποσοστό να είναι υψηλότερο μεταξύ των πολιτών που εκκλησιάζονται τακτικά, δηλαδή δυο-τρεις φορές τον μήνα ή και συχνότερα.
- Τρίτον, η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση, με το αντίστοιχο ποσοστό να αυξάνει στους αυτοτοποθετούμενους στα δεξιά της κλίμακας «Αριστερά/Δεξιά».
Ας σημειωθεί, παρενθετικά, ότι οι εν λόγω 3 μεταβλητές δεν είναι ανεξάρτητες και από το γενικότερο κύμα ενίσχυσης του συντηρητισμού που παρατηρείται στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό τα τελευταία χρόνια.
Αντίθετα, το επίπεδο εκπαίδευσης έχει αρνητική συσχέτιση με το αίσθημα του πατριωτισμού. Συγκεκριμένα, το ποσοστό των ερωτώμενων που δηλώνουν «πολύ υπερήφανοι» μειώνεται μεταξύ των περισσότερο μορφωμένων τμημάτων του πληθυσμού.
Επίσης, πολύ σημαντικό εύρημα αποτελεί η διαπίστωση ότι η κοινωνική κατηγορία των ανέργων εμφανίζει χαμηλότερο αίσθημα πατριωτισμού, το οποίο μπορεί να αποδοθεί στη γενικότερη προσωπική και κοινωνική απογοήτευση, που προκαλεί το φαινόμενο της ανεργίας.
Στους Πίνακες Π1 και Π2, που ακολουθούν, περιλαμβάνεται η ανάλυση των μεταβλητών της κλίμακας πατριωτισμού, με βάση τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ερωτώμενων.
(1) Βλέπε ενδεικτικά: Huddy, Leonie, and Nadia Khatib. 2007. “American Patriotism, National Identity, and Political Involvement”. American Journal of Political Science, 51(1):63-77· Ellemers, Naomi, Russell Spears, and Bertjan Doosje. 2002. Self and social identity. Annual Review of Psychology, 53(1):161-86· Druckman, Daniel. 1994. Nationalism, Patriotism and Group Loyalty: A Social Psychological Perspective. Mershon International Studies Review, 38(1):43-68.
(2) Βλέπε σχετικά, American National Election Studies (ANES): Conover, Pamela J., and Stanley Feldman. 1987. Measuring Patriotism and Nationalism. ANES Pilot Study Report, No. Nes002263.
(3) Σχετικά με την ανοχή στην κριτική που δέχεται κάποια χώρα, οι Schatz, Staub και Lavine (1999) διακρίνουν δύο είδη πατριωτισμού: τον «τυφλό» (“blind”) και τον «εποικοδομητικό» (“constructive”) πατριωτισμό. Οι «τυφλοί» πατριώτες είναι απρόθυμοι στην άσκηση ή αποδοχή κριτικής για τη χώρα τους, ενώ οι «εποικοδομητικοί» πατριώτες είναι δεκτικοί στην κριτική, όταν αποσκοπεί στη βελτίωση της χώρας τους. Αναλυτικότερα, σχετικά με αυτήν την προσέγγιση, βλέπε Schatz, Robert T., Ervin Staub, και Howard Lavine. 1999. “On the Varieties of National Attachment: Blind versus Constructive Patriotism.” Political Psychology, 20(1):151-74.
https://www.publicissue.gr/14561/patriotism-2018/
